Słowo wstępne

Polska jako sąsiad Ukrainy stanowi ważne ogniwo w jej handlu międzynarodowym. Wiele podmiotów polskich i ukraińskich łączą różnorakie umowy. Wojna rosyjsko-ukraińska 2022 roku niezwykle silnie dotknęła relacji cywilnoprawnych, zapoczątkowanych tymi umowami. Wobec tego powstaje zagadnienie, jakie instytucje prawa cywilnego znajdą w takim wypadku zastosowanie – oczywiście ich wybór zależy od konkretnego przypadku.

Należy poczynić zastrzeżenie, że artykuł dotknie jedynie prawa polskiego i nie zajmuje się prawem ukraińskim. Wybór prawa polskiego jest możliwy wobec praktycznie większości stosunków zobowiązaniowych, także umów o pracę, co wynika z bardzo dużego zaufania, którym obdarzyły się wzajemnie Polska i Ukraina poprzez podpisanie Umowy między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych z dnia 24 maja 1993 r. (Dz. U. z 1994 r. Nr 96, poz. 465 z późn. zm.). W szczególności chodzi tu o art. 50-52 tej umowy, wskazujące na brak przesłanki interesu publicznego, wobec czego nie można odmówić uznania w Polsce orzeczenia zapadłego w Ukrainie na podstawie sprzeczności lub niezgodności z interesem publicznym (ordre public) – i na odwrót – oraz na szeroką możliwość wyboru prawa właściwego (art. 42 ust. 1 i art. 33 ust. 1 umowy). 

Siła wyższa

Siła wyższa (vis maior, Act of God) stanowi klasyczną przesłankę wyłączenia odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej. Nie została ona wyraźnie przewidziana przez przepisy Kodeksu cywilnego, ale wynika ona pośrednio ze sformułowania art. 471 i 472 k.c., to jest uznaje się ją za część okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Innymi słowy, przypadek jest przeciwieństwem winy dłużnika, a w skład przypadku wchodzą zdarzenia określane jako siła wyższa. Często strony zawierają w umowach klauzulę siły wyższej, wyraźnie przewidujące czym ona jest i jakie skutki wywiera wobec stron. Klasycznym przypadkiem siły wyższej są działania wojenne (jak wojna rosyjsko-ukraińska) lub akty władzy publicznej (jak zakaz eksportu niektórych zbóż, np. gryki i żyta z Ukrainy).

Oczywiście, działania wojenne lub zakazy eksportu muszą mieć wpływ na niewypełnienie zobowiązania, a nie być tylko wymówką. Przykładowo, na siłę wyższą zasadniczo nie powoła się producent wina, prowadzący swój zakład na Bukowinie, Zakarpaciu lub Kraju Hercy. Inna rzecz – siła wyższa nie powoduje wygaśnięcia zobowiązania, a tylko daje usprawiedliwienie opóźnienia się z jego wykonaniem. Zauważyć należy, że trudniej jest powołać się na siłę wyższą w przypadku świadczenia pieniężnego.

Zwłoka i opóźnienie (zagadnienie odsetek)

Zwłoka jest szczególną postacią opóźnienia, polegającą na tym, że dłużnikowi przypisujemy ponad samo opóźnienie także winę w doprowadzeniu do tego opóźnienia (art. 476 k.c.). Nie jest to samoistna podstawa odpowiedzialności dłużnika, gdyż na zasadach ogólnych (art. 471 k.c.) ustalamy, czy nie mamy do czynienia z przypadkiem, w tym z siłą wyższą. Sytuacji wyłączających odpowiedzialność dłużnika z tytułu zwłoki jest mnóstwo, ale klasycznym przykładem jest siła wyższa, która wyłączy odpowiedzialność z tytułu zwłoki.

Innym, choć powiązanym zagadnieniem są odsetki za opóźnienie (art. 481 k.c.), które należą się niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z przypadkiem. Odsetki przysługują wobec tego także w przypadku siły wyższej, co wiąże się z większą dostępnością pieniądza oraz mniejszymi możliwościami ograniczenia jego przepływu, jednakże w niektórych przypadkach roszczenie o zapłatę odsetek będzie mogło być oddalone w oparciu o art. 5 k.c. (niezgodność z zasadami współżycia społecznego – por. wyrok SN z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 665/98, LEX nr 51059).

Niemożliwość świadczenia

Świadczenie jest niemożliwe, gdy obiektywnie nie istnieje i nie będzie istniała żadna osoba, które mogłaby je spełnić. Zauważyć należy, że im bardziej szczegółowo strony oznaczą świadczenie, tym większe ryzyko, że zajdzie przypadek niemożliwości świadczenia.

Przykładowo, jeśli przedmiotem umowy była konkretna partia towaru z konkretnej fabryki z Iziumu, która została po inwazji zbombardowana, zaistnieje przypadek następczej niemożliwości świadczenia (art. 475 § 1 k.c.). W takim wypadku umowa wygasa, a strony zobowiązane są do wzajemnego zwrotu świadczeń (art. 495 k.c.). Jeśli taka umowa zawarta zostanie już po jej zniszczeniu, zaistnieje przypadek niemożliwości pierwotnej, co doprowadzi do nieważności umowy (art. 387 k.c.). Podobnie będzie w przypadku, gdy mężczyzna objęty obowiązkiem mobilizacyjnym, choć jeszcze niezmobilizowany, zobowiązał się do osobistego wykonywania dzieła (np. muralu) na miejscu w Polsce w okresie mobilizacji, a świadczenie to może wykonać tylko on.

Niemożliwość świadczenia nie dotyczy już gospodarczej niemożliwości (oprócz wyjątkowych wypadków) – tę sytuację bowiem reguluje klauzula rebus sic stantibus.

Nadzwyczajna zmiana stosunków (rebus sic stantibus)

W prawie polskim istnieją dwie podstawy, stanowiące klauzulę rebus sic stantibus: jedna z art. 358[1] k.c., dotycząca wszystkich zobowiązań, której zastosowanie zostało ograniczone, z grubsza mówiąc, do osób niebędących przedsiębiorcami, oraz druga z art. 357[1] k.c., dotycząca wyłącznie umów, choć dostępna jest dla przedsiębiorców. Istnieje także szereg przepisów szczególnych umożliwiających dostosowanie umowy do zmienionych stosunków gospodarczych (np. w przypadku umowy dzierżawy – art. 700 k.c.). Uprawnienie nie pozwala na jednostronną zmianę stosunków; w wypadku sprzeciwu drugiej strony należy dochodzić roszczenia przed  właściwym sądem.

Można argumentować, że konflikt zbrojny oraz regulacje prawne związane ściśle z tym konfliktem zbrojnym (np. zakazy eksportu, zakazy wyjazdu niektórych osób ze względu na objęcie obowiązkiem mobilizacyjnym) będą stanowiły taką nadzwyczajną zmianę stosunków. Dodać należy, że dla większości ludzi inwazja była ogromnym zaskoczeniem, wobec czego trudno uznać ją za ryzyko gospodarcze lub okoliczność, której należało się spodziewać.

Tym samym, przykładowo, właściciel huty stali, położonej na terenie działań zbrojnych, w razie braku niemożliwości świadczenia, będzie mógł powołać się na nadzwyczajną zmianę stosunków i doprowadzić przed sądem, w razie niechęci drugiej strony, do zmiany terminu wykonywania zlecenia albo rozwiązania umowy.

Podsumowanie

Konflikty zbrojne, w tym wojna rosyjsko-ukraińska, rozpoczęta w 2014 roku i po dłuższej przerwie wznowiona 24 lutego 2022 roku, trwale zmienia otoczenie gospodarcze i wpływa na wypełnianie zobowiązań osób prywatnych. W wypadku wyboru polskiego prawa, strony mają szereg instrumentów prawnych, na które mogą się powołać w takim przypadku, aby uchylić się od odpowiedzialności. Należy o nich pamiętać, gdyż w świetle prawa cywilnego nikt nie może być zobowiązany do niemożliwego. Pomoc dla obywateli Ukrainy nie powinna mieć charakteru wyłącznie instytucjonalnego, lecz powinna mieć charakter także osobisty, wyrażający się choćby w odraczaniu płatności, rozkładaniu jej na raty oraz w respektowaniu praw strony będącej podmiotem ukraińskim do wstrzymania się z wypełnieniem zobowiązania lub zmiany jego treści.