Obniżenie kosztów pracy nabiera istotnego znaczenia zwłaszcza w okresie spowolnienia gospodarczego. Jednym ze sposobów jest tzw. „samozatrudnienie pracowników”.

W związku z wysokimi kosztami pracy w Polsce wielu pracodawców poszukuje sposobów obniżenia tych kosztów. Jedną z możliwości stanowi tzw. samozatrudnienie pracowników, polegające na rozwiązaniu stosunku pracy przez pracownika i pracodawcę, a następnie zawieranie z byłym pracownikiem umów cywilnoprawnych, po zarejestrowaniu przez byłego pracownika działalności gospodarczej w ewidencji działalności gospodarczej.

Postępowanie takie, aby osiągnęło swój cel, nie może naruszać obowiązujących przepisów. Przepisy te mają zapobiegać obejściu obowiązku zawierania umów o pracę (lub innej formy nawiązania stosunku pracy), gdy spełnione są określone w art. 22 par 1 k.p. warunki tj. praca jest wykonywana na rzecz pracodawcy pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę.

Jednakże, zgodnie z ogólną zasadą swobody umów, samo zawieranie umów cywilnoprawnych (np. umów zlecenia lub innych umów o świadczenie usług) pomiędzy byłymi pracownikami a pracodawcami jest dopuszczalne.

Samozatrudnienie pracowników a przepisy podatkowe

Zawierając umowę cywilnoprawną z byłym pracownikiem, który zarejestrował się jako przedsiębiorca, należy mieć na uwadze również przepisy podatkowe, zwłaszcza art. 5b ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. Jeżeli zatrudnieni byłego pracownika na podstawie umowy cywilnoprawnej ma mieć sens ekonomiczny, czyli ma powodować obniżenie kosztu pracy, polegającego na opodatkowaniu tego pracownika wg zasad opodatkowania podmiotów gospodarczych, nie mogą zostać spełnione łącznie trzy warunki:

a) odpowiedzialność wobec osób trzecich za rezultaty tych czynności oraz ich wykonywanie, z wyłączeniem odpowiedzialności za popełnienie czynów niedozwolonych, ponosi zlecający (pracodawca),

b) czynności te wykonywane są pod kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez zlecającego (pracodawcę),

c) wykonujący te czynności nie ponosi ryzyka gospodarczego związanego z prowadzoną działalnością.

Kryteria określone powyżej nie są zbyt precyzyjne, dlatego mogą nieść pewne ryzyko dla stron. Odnośnie kryterium z pkt c) mogącego wzbudzić największe obawy wypowiedział się Minister Finansów w wyjaśnieniach z dnia 16.11.2006 r.: „Z istoty prowadzenia działalności gospodarczej wynika, że osoba prowadząca taką działalność (w tym również osoba samozatrudniona) prowadzi ją na własny rachunek i na własne ryzyko. Ryzyko gospodarcze, jakie wiąże się z prowadzeniem działalności gospodarczej, jest jednak innym ryzykiem od ryzyka, jakie ponosi pracownik w ramach stosunku pracy. Ryzyko gospodarcze (…) to np. ryzyko inwestycyjne, czyli prawdopodobieństwo nieuzyskiwania przewidywanych (względnie oczekiwanych) wyników ekonomiczno-finansowych związanych z tą działalnością lub też podejmowanym przedsięwzięciem.”

Samozatrudnienie a rozliczenie podatku dochodowego

W przypadku samozatrudnienia były pracownik rozliczać się będzie w zakresie (18 lub 32%) przez okres pierwszego roku po przejściu na samozatrudnienie. Opodatkowanie podatkiem liniowym możliwe będzie dopiero po upływie tego okresu, jeżeli były pracownik wykonuje na rzecz pracodawcy czynności odpowiadające czynnościom, jakie wykonywał w ramach stosunku pracy (art .9a ust 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych).

Samozatrudnienie a świadczenia emerytalno-rentowe

W przypadku samozatrudnienia były pracownik raczej nie będzie mógł skorzystać z ulgi w zakresie składki emerytalnej i rentowej polegającej na płatności obniżonej składki przez okres 24 miesięcy kalendarzowy od dnia rozpoczęcia działalności gospodarczej. Obniżka polega na liczeniu składki od podstawy w wysokości 30% kwoty minimalnego wynagrodzenia w danym roku kalendarzowym. Obniżka ta byłaby dopuszczalna gdyby samozatrudniony nie wykonywał działalności gospodarczej na rzecz byłego pracodawcy, na rzecz którego przed dniem rozpoczęcia działalności gospodarczej w bieżącym lub poprzednim roku kalendarzowym wykonywał w ramach stosunku pracy czynności wchodzące w zakres wykonywanej działalności gospodarczej (art. 18a ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych).