Bycie właścicielem zabytku to nie tylko prestiż, ale również obowiązki i ograniczenia.
11 maja 2023 roku Trybunał Konstytucyjny wydał ważny wyrok w sprawie P 12/18 o zgodności z Konstytucją przepisów dotyczących ujęcia nieruchomości w gminnej ewidencji zabytków.

Problem przed którym został postawiony TK wynika z faktu, że zgodnie z przepisami właściciel nieruchomości dowiadywał się o jej wpisie do gminnej ewidencji zabytków dopiero przy okazji podjęcia prac wymagających zgłoszenia
lub pozwolenia na budowę i nie na to miał żadnego wpływu.
Co prawda nowelizacja przepisów w 2019 roku wprowadziła obowiązek informowania właściciela o ujęciu nieruchomości w gminnej ewidencji zabytków ale nadal nie miał on żadnej możliwości wypowiedzenia się w sprawie.

Wg aktualnych przepisów ujęcie nieruchomości w gminnej ewidencji zabytków dokonuje wójt/burmistrz/prezydent miasta w porozumieniu z konserwatorem zabytków. Skutkiem ujęcia nieruchomości w gminnej ewidencji zabytków jest konieczność uwzględnienia przez właściciela nieruchomości faktu potrzeby uzgodnienia decyzji o pozwoleniu
na budowę z konserwatorem zabytków.

W wyroku P 12/18 Trybunał Konstytucyjny orzekł ostatecznie, że przepis art. 22 ust. 5 pkt 3 ustawy o ochronie zabytków
i opiece nad zabytkami w zakresie, w jakim ogranicza prawo własności nieruchomości poprzez dopuszczenie ujęcia nieruchomości jako zabytku nieruchomego w gminnej ewidencji zabytków, bez zapewnienia właścicielowi gwarancji ochrony prawnej przed dokonaniem takiego ograniczenia, jest niezgodny Konstytucją.

TK uznał, że zarzuty podnoszone przeciw konstytucyjności tego przepisu są istotne.
TK stwierdził, że włączenie nieruchomości do gminnej ewidencji zabytków powoduje istotne ograniczenia w szczególności w zakresie korzystania z prawa własności wiążące się z obowiązkiem uzgadniania z wojewódzkim konserwatorem zabytków decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o pozwoleniu na budowę, decyzji o pozwoleniu na rozbiórkę oraz decyzji o zatwierdzeniu projektu budowlanego.
Właściciel nieruchomości, dowiadując się, że nieruchomość ma zostać wpisana do gminnej ewidencji zabytków, nie ma możliwości w postępowaniu administracyjnym zająć stanowiska oraz zakwestionować działań podejmowanych przez organ administracji gminnej w porozumieniu z konserwatorem.
Niebezpieczeństwo arbitralności organów może prowadzić do bezpodstawnego działania, zwłaszcza, że definicja „zabytku” tworzy szerokie pole administracyjnego uznania.
Trybunał Konstytucyjny uznał więc przepis art. 22 ust. 5 pkt 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami
jest niezgodny z Konstytucją.

Wyrok TK co prawda nie uchyla gminnej ewidencji zabytków, ale wymusza podjęcie prac ustawodawczych, które doprowadzą
do ustalenia procedur uwzględniających prawa właścicieli oraz posiadaczy zabytkowych obiektów i obszarów.

Ze względu na niepewność stanu prawnego 25 maja 2023 roku samorządowi konserwatorzy zabytków (m.in. z Krakowa, Wrocławia, Gdyni) wydali stanowisko w którym rekomendują wstrzymanie się z dokonywaniem nowych wpisów do gminnej ewidencji zabytków oraz wezwali do pilnego uchwalenia nowych przepisów nieuwzględniających uwagi Trybunały Konstytucyjnego.

Wyrok TK może stanowić podstawę kwestionowania ujęcia nieruchomości w gminnej ewidencji zabytków,
choć ze względu na treść uzasadnienia TK szanse na powodzenie takiego kroku zależą od faktu czy nieruchomość
jest również wpisana do rejestru zabytków.