Kurator spadku – a kto to jest? Krótki opis instytucji.

Kurator spadku jest mianowaną przez Sąd osobą, która zabezpiecza interesy spadkobierców poprzez bieżące zarządzanie majątkiem spadkowym z wyłączeniem spadkobierców (z paroma wyjątkami). Dziś przyjrzymy się temu rozwiązaniu z perspektywy komparatystyki prawnej, porównania prawa polskiego i austriackiego, w którym funkcjonuje podobne rozwiązanie (niem. Verlassenschaftskurator). W tym newsletterze zaprezentuję analizę różnic tych dwóch wariantów takiego samego rozwiązania. Z uwagi na to, jak znaczne wydaje się podobieństwo obu porządków prawnych, różnice rozwiązań schodzą na plan dalszy. Ale nie ukrywam, że to przecież różnice tworzą istotne szczegóły.

Ogólne ramy prawne

W Polsce kurator spadku musi stosować przepisy wielu ustaw i rozporządzeń naraz, aby ustalić zasięg własnych kompetencji. W Austrii jest to prostsze, gdyż przepisów prawnych regulujących funkcjonowanie kuratora spadku jest mniej, ale z drugiej strony nawiązują one do ogólnych zasad prawa cywilnego, co naturalnie wymaga od kuratora wiedzy z tego zakresu i wyczucia prawnego.

Co więcej, w prawie austriackim nie ma takiego wymogu jak w prawie polskim, aby na początku rozpatrywać powołanie kuratora spadku z kręgu osób najbliższych spadkobierców, więc już na samym początku mogą być rozważane kandydatury osób profesjonalnych (w Austrii głównie adwokatów – niem. Rechtsanwälte – i notariuszy – niem. Notaren).

Ponadto, w Polsce kurator spadku jest raczej wyjątkiem niż regułą, w szczególności poza byłym zaborem austriackim (przypadek?).

Natomiast w Austrii jest on standardem, co wiąże się ze specyfiką austriackiego postępowania spadkowego.

W skrócie: wiele czynności sąd, komisarz sądowy (niem. Gerichtskomissar) czy i inne podmioty wykonują samoistnie, z urzędu, bez wniosków stron, wobec czego sporność (kontradyktoryjność) postępowania pozostaje na drugim planie. Z kolei w Polsce uczestnik postępowania spadkowego ma większy wpływ na to, czy w ogóle postępowanie się rozpocznie i w którym kierunku ono się potoczy.

Kurator spadku w Austrii nie ma ustawowo skodyfikowanego kręgu czynności, których może się podejmować – sąd wskazuje je każdorazowo w postanowieniu o ustanowieniu kuratora. Sądy austriackie opisują krąg czynności bardzo ogólnie, jako wszystkie czynności dotyczące majątku spadkowego. W Polsce obowiązki i prawa kuratora są skodyfikowane i Sąd nie może ich rozszerzać ani zawężać. Zgodnie z art. 667 § 1 i 2 polskiego kodeksu postępowania cywilnego kurator spadku zarządza majątkiem spadkowym pod nadzorem sądu spadku, i w związku z tym powinien starać się o wyjaśnienie, kto jest spadkobiercą, i zawiadomić spadkobierców o otwarciu spadku (art. 667 k.p.c.).

Zarząd majątkiem spadkowym

W Austrii zarząd ten ma inny charakter w odniesieniu do okresu przed wystąpieniem skutków przyjęcia spadku przez spadkobierców i po jego przyjęciu – zgodnie z § 156 i 810 austriackiego kodeksu cywilnego (ABGB).

Przed przyjęciem spadku przez spadkobierców należy uzyskać zgodę sądu na każdą czynność przekraczającą zwykły zarząd bez względu na to, czy dotyczy ona ruchomości czy nieruchomości (niem. Genehmigung). Po przyjęciu spadku obowiązek uzyskania zgody ogranicza się wyłącznie do czynności dotyczących rozporządzenia nieruchomością, to jest jej sprzedaży lub obciążenia jej ograniczonym prawem rzeczowym (np. obowiązującym w Austrii prawem zabudowy – niem. Baurecht).

W Polsce takiego podziału nie ma  – do czasu objęcia spadku przez wszystkich spadkobierców kuratela spadku istnieje, nie ustaje i nie zmieniają się jej ramy prawne. Przyjęcie albo odrzucenie spadku nie mają wpływu na kuratelę spadku i zakres obowiązku uzyskania zgody na dokonanie czynności dotyczącej majątku spadkowego.

Coś jednak łączy oba te porządki prawne, a jest nim podział między czynnościami zwykłego zarządu i czynnościami go przekraczającymi (niem. odpowiednio: ordentliche Wirtschaftsbetrieb, nicht zum ordentlichen Wirtschaftsbetrieb gehörte [Tätigkeit]). Pierwsze czynności kuratorzy mają prawo podejmować samodzielnie, a przy drugich muszą uzyskać zgodę Sądu spadkowego (nie opiekuńczego!). Bez tej zgody czynność przekraczająca zwykły zarząd będzie nieważna. Katalogi czynności zwykłego zarządu nie różnią się znacząco – ruchomościami można obracać swobodnie, jeśli przedstawiają niewielką wartość i nie zmieniają istoty spadku, zaś czynności dotyczące nieruchomości zazwyczaj potrzebują zgody sądu.

Musi jednak tkwić w tym jakiś haczyk – i faktycznie istnieje różnica.

Sąd austriacki może dać zgodę na dokonanie takiej czynności już po jej dokonaniu (tzw. zgoda następcza), zaś w Polsce zgoda zawsze musi być udzielona przed czynnością (zgoda uprzednia).

W zakresie czynności niezbędnych do uzyskania zgody także pojawiają się pewne różnice. W Polsce kurator spadku musi udowodnić, że czynność zarządu jest potrzebna, a żadna inna, która będzie mniej uciążliwa, nie przyniesie pożądanych pozytywnych skutków dla spadkobierców, przy czym sprzedaż nieruchomości jawi się w Polsce jako czynność o charakterze wyjątkowym (co może wynikać z dominacji zasady realnego spełnienia świadczenia i postrzegania nieruchomości jako ojcowizny). Sąd powinien wziąć pod uwagę stanowiska spadkobierców: czy zgadzają się oni na taką czynność. W Austrii jest inaczej: każda czynność, także sprzedaż nieruchomości, otrzyma zgodę sądu, jeśli będzie korzystna dla spadkobierców i doprowadzi do upłynnienia majątku spadkowego. Austriacy uważają bowiem, że im płynniejszy charakter majątku, tym lepiej, bo ma większą wartość i łatwiej się nim podzielić.

Austriacka ciekawostka – kurator części spadku – polska analogia?

Rozwiązaniem charakterystycznym dla austriackiego prawa spadkowego jest instytucja kuratora wyodrębnionej części spadku (por. § 156 austriackiej ustawy o postępowaniu niespornym, niem. Außerstreitgesetz). Taki kurator obejmuje zarząd tylko wyodrębnionej części spadku. Wyodrębnienie części spadku wynika z wydzielenia przez sąd z majątku spadkowego takiej części, która odpowiadałaby roszczeniu wierzyciela spadkodawcy, które zostało zgłoszone sądowi ze względu na zagrożenie wynikające z możliwego zmieszania majątku spadkowego z majątkiem osobistym spadkobiercy (por. § 812 ABGB). Zadaniem takiego kuratora jest niedopuszczenie do wymieszania wydzielonej części spadku z majątkiem spadkobierców oraz zarządzanie tą częścią spadku przez czas trwania wyodrębnienia.

Polska ustawa nie dopuszcza takiego rozwiązania. Jednak możliwe jest odnalezienie analogicznej instytucji. Dopuszcza się ustanowienie zarządcy lub dozorcy części majątku spadkowego w wypadku zgłoszenia przez wierzyciela spadkodawcy wniosku o zabezpieczenia przysługującego mu roszczenia. Sama ustawa wymienia taki sposób zabezpieczenia względem nieruchomości (por. art. 635 i 636 k.p.c.). Niewątpliwie zbliża to do siebie analizowane porządki prawne.

Wynagrodzenie kuratora spadku

W Polsce wynagrodzenie kuratora jest regulowane przez różne ustawy, w skrócie jednak bazuje ono na Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym oraz wynika z wyceny pracy kuratora przez sąd (godzinowe stawki minimalne i średnie wynagrodzenie zarządców nieruchomości są pomocnymi wskaźnikami).

W Austrii z kolei wynagrodzenie kuratora oblicza się w oparciu albo o stawki minimalne adwokatów (jeśli kurator jest adwokatem), albo o stawki minimalne notariuszy (jeśli kurator jest notariuszem). Jednocześnie wysokość zasądzanego wynagrodzenia różni się znacznie między konkretnymi landami.

Podobieństwo polskiego i austriackiego porządku prawnego więc obejmuje przemożny wpływ swobodnego uznania sądu na ocenę wartości wynagrodzenia kuratora.