Mamy długo oczekiwany, nowy podmiot praw i obowiązków – fundację rodzinną.
Komentarze towarzyszące jego kreacji przez ustawodawcę (ustawa z dnia 26 stycznia 2023 roku weszła w życie 23 maja 2023 roku, Dz.U. 2023 poz. 326) sprowadzały się często do kwestii spadkowych.
Nie brakowało też głosów, że jest to instrument o charakterze podatkowym.
Ciekawe jest także to, na ile fundacja jest „fundacją”, a na ile jest „rodzinna”.
A może jest to wskrzeszenie staropolskich ordynacji?

Spróbujmy to choć odrobinę wyjaśnić!

Zamiast wstępu

We współczesnym, polskim systemie prawnym dopiero niedawno pojawiła się fundacja rodzinna. Jest nowym podmiotem prawa. Choć często utożsamiana z kwestiami spadkowymi, ma głównie związek z sukcesją i dziedziczeniem majątku rodzinnego. Fundacja rodzinna może być powołana za życia fundatora lub w testamencie, na wypadek śmierci, przy czym pierwsza opcja wydaje się bardziej praktyczna. Podatkowo, fundacje rodzinne są potraktowane szczególnie w przypadku podatku dochodowego od osób prawnych (CIT) i od osób fizycznych (beneficjenci – PIT), istnieje bowiem preferencyjne opodatkowanie w niektórych przypadkach. Fundacje rodzinne mają pewne ograniczenia w zakresie działalności biznesowej, ale są interesującą alternatywą dla określonych przedsiębiorców. Są także alternatywą dla tradycyjnych sposobów dziedziczenia, uchylającą potencjalne spory. Pomimo nazwy, fundacja rodzinna nie musi być rodzinna i różni się od typowych fundacji. Stanowi fascynujący podmiot prawa, który łączy elementy sukcesji i organizacji majątku rodzinnego, dla których w I Rzeczpospolitej powołano ordynacje, których proces likwidacji rozpoczął się tuż przed II Wojną Światową (por. ustawę z dnia 13 lipca 1939 r. o znoszeniu ordynacyj rodowych), a skończył po niej w ramach reformy rolnej.

Czy fundacja rodzinna to spadek?

Jak dochodzi do spadku, w zasadzie każdy z nas wie – z chwilą śmierci spadkodawcy, spadkobiercy nabywają majątek zmarłego – albo na podstawie testamentu, albo na podstawie postanowień prawa spadkowego.
Tymczasem, fundacja rodzinna może zostać powołana przez osobę fizyczną – za jej życia: tzw. aktem powołania fundacji, albo w testamencie.
Związek z prawem spadkowym kończy się zatem na powołaniu fundacji testamentem. Następnie pojawiają się wymogi formalne, których zachowanie jest niezbędne, aby utworzyć fundację rodzinną – jak każdą inną osobę prawną.

Wymogi te najczęściej dotyczą fundatora, podobnie jak spadkodawcy dotyczy właściwe sporządzenie testamentu, w odpowiedniej formie.

A więc:

• fundator sporządza testament lub akt powołania fundacji i tym dokumentem ustanawia fundację rodzinną;
• każdy z tych dokumentów musi być sporządzony w formie aktu notarialnego;
• fundator sporządza statut fundacji rodzinnej;
• fundator wskazuje beneficjentów – czyli osoby / podmioty upoważnione do wypłat z majątku fundacji;
• fundator ustanawia organy fundacji;
• fundator sporządza spis mienia;
• fundator wnosi wkłady do funduszu założycielskiego.

Począwszy od śmierci fundatora i postępowania rejestracyjnego fundacji rodzinnej przed sądem, to zarząd reprezentuje fundację rodzinną, choć w dość podobny sposób jak kurator spadku interesy spadkobierców.

Skoro fundacja rodzinna powołana w testamencie to jednak nie spadek, to czym jest fundacja założona za życia fundatora?
Aby fundacja rodzinna powstała za życia fundatora, fundator sporządza akt powołania fundacji (akt założycielski), także w formie aktu notarialnego.
Taka fundacja rodzinna może funkcjonować długie lata, zanim dojdzie do śmierci fundatora.
Fundator za życia dozoruje jej działalność, a dopiero po latach może w pełni powierzyć zarządowi dalsze jej prowadzenie. Po jego śmierci fundacja rodzinna nadal istnieje lub działa, jako przejaw woli zmarłego fundatora i dysponuje jego majątkiem, który został wyłączony z ogólnych reguł spadkobrania. Biznes rodzinny, przechodzący z pokolenia na pokolenie, w ramach sukcesji rodzinnej, to wartość sama w sobie – nie tylko osobista, lecz także możliwa do wyrażenia w pieniądzu np. jako wartość dodana: jako goodwill.
Dlatego ustawa o fundacjach rodzinnych zapewnia utrzymanie majątku rodzinnego utrwalonego w fundacji poprzez możliwości prowadzenia biznesu ograniczone do zakresu rozumianego zwykle jako biznes rodzinny (por. ostatni podtytuł), a z drugiej strony zapewnia alimentację, tzw. beneficjentom, czyli osobom/podmiotom upoważnionym do wypłat z majątku fundacji.
I nie jest to spadek.

Czy fundacja rodzinna to sposób na sukcesję?

Fundację rodzinną, choć przedstawianą często jako model związany ze spadkobraniem, należy więc raczej powiązać z szeroko rozumianą sukcesją i spuścizną rodzinną.

Aktywność gospodarcza, która spełnia kryteria dotyczące zakresu działalności fundacji rodzinnej (wymieniona w następnym podtytule) jest uprzywilejowana podatkowo. Zamiast zysków i dywidend, jak w spółkach, można oprzeć modele rozliczeniowe o świadczenia na rzecz beneficjentów.

O jakie podatki chodzi? Fundacja rodzinna:

• jest zasadniczo zwolniona z podatku dochodowego (CIT), z pewnymi wyjątkami, np. dotyczącymi jawnych i ukrytych wypłat na rzecz beneficjentów;
• istnieje możliwość odliczenia podatku w przypadku transakcji z podmiotami powiązanymi;
• beneficjenci mogą być obciążeni preferencyjnym podatkiem dochodowym od osób fizycznych (PIT) o stawce 10% lub 15%, a w niektórych przypadkach beneficjenci są uprawnieni nawet do pełnego zwolnienia z podatku PIT.

W przypadku woli zachowania majątku, bez planowania „szerokiej, aktywnej” działalności gospodarczej, fundacja rodzinna jest szczególnie atrakcyjna dla dużego majątku, o dużym potencjale przysporzeń w obszarach preferowanych dla fundacji rodzinnych.

Sposób jej ustanowienia (statut, spis majątku, rejestracja) i krąg osób uprawnionych do korzyści powodują, że uchylona zostanie część sporów rodzinnych dotyczących spadkobrania, np. sporów w sprawie ważności testamentu lub jego wykładni. W części więc, w której fundacja rodzinna zostaje wybrana jako alternatywa dla spadkobrania lub będzie współistniała z ogólnym porządkiem prawa spadkowego, będzie można ją nazwać sposobem na sukcesję.

Czy fundacja to ordynacja?

Ordynacja rodowa w I i II Rzeczpospolitej była formą prawnego uregulowania dziedziczenia majątku szlacheckiego lub poszlacheckiego po zniesieniu stanu szlacheckiego przez II Rzeczpospolitą i określała zasady dziedziczenia w obrębie jednej rodziny, często przyznając pierwszeństwo najstarszemu synowi lub męskim potomkom, co miało na celu utrzymanie i ochronę majątku rodowego.

Rodzinny charakter fundacji objawia się już wspominanym ograniczeniem działalności do obszarów wskazanych w ustawie i preferencjami podatkowymi w tym zakresie, to jest do:

• zbywania mienia, o ile mienia nie nabyto wyłącznie w celu dalszego zbycia;
• najmu, dzierżawy lub udostępniania mienia do korzystania na innej podstawie;
• przystępowania do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni oraz podmiotów o podobnym charakterze, mających swoją siedzibę w kraju lub za granicą, a także uczestnictwa w tych spółkach, funduszach, spółdzielniach oraz podmiotach;
• nabywania i zbywania papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze;
• udzielania pożyczek:
  1. spółkom kapitałowym, w których fundacja rodzinna posiada udziały lub akcje,
  2. spółkom osobowym, w których fundacja rodzinna uczestniczy jako wspólnik,
  3. beneficjentom;

• obrotu zagranicznymi środkami płatniczymi, należącymi do fundacji rodzinnej w celu dokonywania płatności związanych z działalnością fundacji rodzinnej;
• prowadzenia przedsiębiorstwa w ramach gospodarstwa rolnego.

Powyższa aktywność jest zatem w pewnym sensie „bierna” i ograniczona do zabiegów polegających na zachowaniu majątku.

Z kolei pozostała aktywność biznesowa fundacji rodzinnej jest dozwolona, ale nie jest preferowana podatkowo.

Wyjście fundacji rodzinnej poza ten katalog może skutkować niemożnością obniżenia podatku dochodowego o koszty uzyskania przychodu i dalszymi konsekwencjami podatkowymi.

Istotne jest także, aby pamiętać o obowiązku zapłaty podatku od spadków i darowizn, który powstaje w niektórych przypadkach.

Owszem, w fundacji rodzinnej osoby uprawnione do świadczenia alimentacyjnego od fundatora mają pierwszeństwo w otrzymaniu wypłat i w ten sposób mają zagwarantowaną „schedę spadkową”, ale jednak ustawa o fundacjach rodzinnych kładzie nacisk na utrzymywanie majątku rodzinnego, a nie na jego spieniężanie, jak np. w postępowaniu spadkowym.

Zatem, fundacja rodzinna, z perspektywy ochrony majątku rodowego, zbliża się do ordynacji (jaką była np. Ordynacja Zamojska) i koncentruje się na nakazie utrzymania majątku rodzinnego w celu jego zachowania i zapewnienia finansowej podstawy rodzinie, a dopiero w dalszym planie zapewnia świadczenia na rzecz beneficjentów – czyli osób / podmiotów upoważnionych do wypłat z majątku fundacji.