Blog

Jak rozpoznać istotę sprawy w procesie sądowym?

Zagadnienie wciąż nie w pełni jasne.

Czy brak wniosku apelującego o rozpoznanie merytoryczne roszczenia i ograniczenie apelacji do zarzutu braku rozpoznania istoty sprawy wiąże sąd apelacyjny i uniemożliwia mu rozpoznanie istoty roszczenia?

Co oznacza nierozpoznanie istoty sprawy?

Czy rozpoznanie po raz pierwszy dopiero przez sąd apelacyjny istotnych okoliczności faktycznych bądź prawnych jest tożsame z uchybieniem nierozpoznania istoty sprawy przez sąd pierwszej instancji?

Gdzie poszukiwać kryterium rozróżnienia między „nierozpoznaniem istoty sprawy” a „nierozpoznaniem niektórych ustaleń faktycznych lub prawnych”, gdy nierozpoznana pozostaje sama podstawa faktyczna roszczenia, którą jest związany powód?

Konstytucja i zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego.

Takie problemy pojawiają się przy okazji rozstrzygania sporu o wykonanie przemysłowej instalacji oczyszczania powietrza, w sprawie zakończonej wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Lublinie, sygn. akt I AGa 63/25.

I. Sąd Apelacyjny mimo wniosku o przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania i braku wniosku o rozpoznanie roszczenia orzekł merytorycznie. W uzasadnieniu zwrócił uwagę, że ocena zasadności roszczenia oraz poszczególnych jego części choć należała do sądu pierwszej instancji, może być dokonana reformatoryjnie przez sąd apelacyjny.

Uchybienia sądu pierwszej instancji, wobec zgromadzenia materiału dowodowego, polegające na omyłkowym rozpoznawaniu roszczenia, które nie było przedmiotem żądania strony, może zostać zweryfikowane i skorygowane przez sąd apelacyjny zwłaszcza wtedy, gdy wyrok został zaskarżony tylko przez jedną stronę procesu.

W przypadku stwierdzenia braków w zakresie ustaleń faktycznych lub prawnych sąd drugiej instancji może dokonać tych ustaleń samodzielnie.

Bowiem.

1. W obowiązującym modelu apelacji pełna rola sądu drugiej instancji nie ogranicza się jedynie do samego aktu kontroli zaskarżonego rozstrzygnięcia, ale obejmuje także powinność merytorycznego rozpoznania sprawy, a uchylenie wyroku sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania ma charakter wyjątkowy. Przesłanek umożliwiających przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, takich jak niezbadanie istoty sprawy oraz nieprzeprowadzenie postępowania dowodowego w całości nie należy interpretować w sposób rozszerzający.

Wszelkie inne wady rozstrzygnięcia poza nieważnością postępowania nie uzasadniają uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 2024 roku, III CZ 219/24).

2. Z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2008 roku II PK 291/07 wynika, że uchylenie wyroku sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania następuje w razie stwierdzenia takich wad orzeczenia postępowania sądu pierwszej instancji, których sąd drugiej instancji nie może sam usunąć, pomimo tego że jest sądem merytorycznym, którego wyrok – mimo uwzględnienia ustaleń i poglądów sądu pierwszej instancji – opiera się na własnych podstawach prawnych i faktycznych, stosownie do art. 382 k.p.c.

3. Stwierdzenie przez sąd drugiej instancji konieczności rozstrzygania po raz pierwszy o istotnych w sprawie okolicznościach faktycznych bądź prawnych nie jest tożsame z dopuszczeniem się przez sąd pierwszej instancji uchybienia w postaci nierozpoznania istoty sprawy.

W obowiązującym modelu apelacji pełnej, sąd drugiej instancji dysponuje kompetencją do prowadzenia postępowania rozpoznawczego, tak w aspekcie gromadzenia materiału procesowego, jak i oceny prawnej, na równi z sądem pierwszej instancji.

W przypadku stwierdzenia braków w zakresie ustaleń faktycznych lub prawnych sąd drugiej instancji może dokonać tych ustaleń samodzielnie.

W związku z tym brak podstaw do przyjęcia, że sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy z uwagi na brak wystąpienia przyczyny uzasadniającej wydanie orzeczenia kasatoryjnego.

II. Pozostaje jednak niewyjaśnione zagadnienie, jak rozróżnić nierozpoznanie istoty sprawy, od nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji podstawy faktycznej roszczenia powoda, na której oparł roszczenie?

A zagadnienie to dotyczy fundamentalnej kwestii, jaką jest prawidłowe sformułowanie zarzutów apelacyjnych przez stronę kwestionującą wyrok sądu pierwszej instancji.

Sąd Apelacyjny w Lublinie, formułując lub przypominając zasady modelu pełnej apelacji, nie sformułował jednak konkretnej wskazówki.

Co ciekawe i niezwykle rzadkie, w tej sprawie, zarówno powód, jak i pozwany (powód wzajemny) zgodzili się w swych stanowiskach procesowych, że do rozpoznania istoty sprawy – to jest podstawy roszczenia powoda wzajemnego – po prostu nie doszło.

Sąd Apelacyjny nie podzielił tego poglądu obu stron.

Gdzie zatem szukać kryterium rozróżnienia między „nierozpoznaniem istoty sprawy” a „nierozpoznaniem niektórych ustaleń faktycznych lub prawnych”?

Zwłaszcza wówczas, gdy są esencją procesu – czyli „podstawą roszczenia” wiążącą stronę powodową?

Ten brak w uzasadnieniu Sądu Apelacyjnego jest jego słabością, której nie uda się już wyjaśnić w tym procesie z pomocą Sądu Najwyższego.

A na koniec Konstytucja!

A co z zachowaniem zasady dwuinstancyjnego rozpoznania sprawy przez sądem na wypadek, gdyby Sąd Apelacyjny nie uwzględnił merytorycznych zarzutów apelacji i gdyby rozstrzygnął negatywnie apelację i roszczenie powoda (powoda wzajemnego)?

Czy w takiej sytuacji powód zostałby pozbawiony konstytucyjnego prawa do rozpoznania sprawy przez sąd?